صهبای دانشوری در سبوی کتاب

سخن آغازین: دین اسلام با دستور به «خواندن» آغاز شد. نام اولین سوره قرآن «فاتحه الکتاب» است همان طور که دومین و بزرگترین سوره قرآن هم با کلمه «کتاب» می آغازد. در طول دویست و پنجاه سال دوران امامت قبل از عصر غیبت حضرت موعود - علیه السلام- چهارصد کتاب از شیعه به دست داده می شود. با توجه به جایگاه والا و عمیق علم در قرآن و سنت باید تعداد کتابخانه های دانشمندان مسلمان را به اندازه خود دانشمندان تلقی کرد. در معرفی کتابخانه های دانشمندان شیعی، دامن این قلم فقط به اندازه یک موی از آن بحر بی کران تر شده و تنها به معرفی هفده کتابخانه اکتفا می کند. اگر همت بزرگان کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی در اجرای دایره المعارف کتابخانه های جهان هر چه زودتر به نتیجه برسد گنجی بس بی نظیر از کتابخانه های همه دانشمندان به ویژه دانشمندان شیعی به دست خواهد آمد.

اولین کتابخانه: تاریخ تأسیس اولین کتابخانه، معلوم نیست اما به طور مسلّم از آغاز قرن سوم گروه کثیری از دانشمندان، کتابخانه شخصی معتبر داشته اند. گاه این کتابخانه ها چون میراثی گرانبها به فرزندان دانشمند و دانش دوست آنان می رسیده و گاه تا چند قرن، تداوم داشت. می دانیم که کتابخانه های بلاد شرق در خراسان و ماوراالنهر، قدمت بیشتری دارند. شاید کتابخانه مدرسه احمد بن اسد بن سامان (متوفای 295ق) اولین کتابخانه باشد و پس از آن کتابخانه مشهد ابوحنیفه و نظامیه بغداد ممکن است در منطقه عراق، اولین کتابخانه باشد زیرا با اوصاف «اقدام عهدا» و «اول مدرسه فتحت فی العراق» توصیف شده اند اما کتابخانه حیدریه نجف با عبارت «منذ عهد بعید» معرفی شده پس از آنها قدمت کمتری باید داشته باشد.

از کتابخانه شخصی دانشمندان و وزرا باید نخست کتابخانه ابو عمرو (متوفای 154ق) را نام برد و آن گاه از کتابخانه یحیی برمکی (متوفای190ق) سخن گفت. برخی هم کتابخانه خالد بن یزید بن معاویه را کهن ترین می دانند. مسلم بن شهاب محمد الزهری در سال 124 قمری کتابخانه ای ایجاد کرد که شاید همان، اولین کتابخانه باشد.

آشنایی با چند کتابخانه دانشمندان شیعه: در چینش این هفده کتابخانه، توالی تاریخی آنها لحاظ شده است. برای اختصار از ورود به تعاریف و تقسیم بندی های اصطلاحی کتابخانه دور مانده ایم. منابع این مقاله، عطش جویندگان اطلاعات بیشتر را تا حدودی می تواند برطرف کند.

1- محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (متوفای 265 ق): او اهل سمرقند و معاصر نجاشی است و خانه اش محل رفت و آمد علما بوده. در اهمیت کتابخانه او همین بس که افرادی با تخصص های مختلفی چون نسخه برداری؛ مقابله گری و ارائه تعلیقات و ... در آنجا فعالیت می کردند.

2- حسن بن موسی نوبختی (متوفای بین 300 - 310ق): او از خاندان نوبختی است. خاندانی که از قرن دوم تا پایان قرن چهارم دانشمندانی بزرگ را در علوم مختلف تربیت کرده اند. حسن بن موسی نوبختی، فیلسوف و متکلم شیعی مؤلف کتاب «فرق الشیعه» کتابهای بسیاری را برای کتابخانه اش، نسخه برداری کرده و همیشه گروهی از مترجمان در خانه اش، کتابهای فلسفی را ترجمه می کرده اند.

3- شیخ صدوق (متوفای381ق): ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه پس از مدتها تدریس در بغداد به ری آمد و مورد احترام رکن الدوله و صاحب بن عباد قرار گرفت. او در مدرسه اش، کتابخانه ای از کتب شیعه ایجاد کرد گو اینکه تألیفات سیصدگانه شیخ صدوق خود یک کتابخانه ارجمند بود.

4-  صاحب بن عباد (متوفای 385ق): صاحب، دانشمند شیعی و از دولتمردان سلسله آل بویه، کتابخانه ای با عظمت داشت. درباره تعداد کتب کتابخانه او اختلاف است تا آنجا که از خود او دو آمار صد و هفده هزار جلد و دویست و شش هزار جلد نقل می کنند. وقتی صاحب، کتابخانه اش را وقف مردم شهر کرد آرام آرام دارالکتاب ری نام گرفت و پس از او هم به این آمار افزوده شد تا به سیصد هزار جلد رسید. به ادعای آرتور بوب، کتابخانه صاحب به اندازه مجموع کتابخانه های اروپا در قرن دهم میلادی کتاب داشت. ابوالفضل بیهقی مورخ در مقام شاهدی عینی، فهرست این کتابخانه را در ده جلد بزرگ دیده بود. این کتابخانه آن چنان برای صاحب مهم بوده که پیشنهاد سلطان نوح بن منصور سامانی را برای وزارت سلطان در بخارا نمی پذیرد چرا که نمی توانسته کتابخانه را با خود به بخارا ببرد. او در جواب پیشنهاد سلطان می نویسد: من بدون کتاب، نمی توانم زندگی کنم... صاحب به کسانی که بیشترین استفاده را از کتابخانه می کردند جایزه می داد. این کتابخانه در حمله محمود غزنوی سوخت.

5- سید رضی (متوفای 406ق): ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی بن محمد بن ابراهیم بن موسی بن جعفر - علیهم السلام- از دانشمندان بزرگ شیعه، دارالعلمی در بغداد ساخت که کتابخانه ای ارزشمند و سرشار داشت.

6- سید مرتضی (متوفای 436ق): ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی بن محمد بن ابراهیم بن موسی بن جعفر - علیهم السلام- برادر سید رضی از رجال علمی - سیاسی شیعه، مدتی ناظر کتابخانه شاپور بود. سید در بغداد، دارالعلمی با حدود هشتاد هزار جلد کتاب می سازد که پس از کتابخانه عمومی بنی عمار در طرابلس، بزرگترین کتابخانه بوده. اشتمال این کتابخانه بر همه متون قدیم و جدید شیعه آن را به محلی برای استفاده شاگردان سید از جمله شیخ طوسی بدل کرده بود.

7- شیخ طوسی (متوفای460ق): ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه از دیگر علمای درجه یک شیعه محسوب است. بین علما در اینکه شیخ، کتابخانه معظم و قابل اعتنایی داشته یا نه اختلاف می بینیم. ابن جوزی در المنتظم، ابن اثیر در الکامل و زرکلی در الاعلام سخن از چندین بار سوزانده شدن خانه شیخ و اثاثیه آن به میان می کشند و حتما" کتابهای شیخ هم از این جمله بوده. بالاترین سخن آنان این است که دفاتر شیخ هم در این آتش سوزی ها سوخت. مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی و قاضی نورالله شوشتری و آقای محیط طباطبایی از سوختن کتابها خبر می دهند اما کلماتی چون «کتابخانه، مکتبه، دارالکتب و خزانه الکتب» به کار نمی برند. در طرف دیگر، بزرگانی چون مرحوم آیت الله معرفت، بی ذکر هیچ منبعی برآنند که کتابخانه شاپور بن اردشیر - وزیر بهاالدوله بویی- همان کتابخانه ارزشمند و بزرگ شیخ است: «طغرل به بغداد آمد و ابتدا به کرخ حمله کرد. او کتابخانه شیخ را که وزیر بهاالدوله بویی - ابونصر شاپور بن اردشیر- آن را فراهم کرده و کتب مختلفی را از ایران و عراق و هند و چین و روم در آن گردآورده بود به آتش کشید. این کتابخانه گنجینه ای ارزشمند و بزرگ بود که شاید کتابهایش بالغ بر دهها هزار جلد می شد و اکثر آنها نسخه های اصلی به قلم خود مؤلفان بود. در منابع تاریخی هست که کتابخانه شاپور فرزند اردشیر، بیش از صدهزار جلد کتاب داشته و از کتابخانه های روم، چین، هند، عراق و کتابهای باستانی ایران استنساخ شده بودند. تاریخ، سال 381 قمری را تاریخ تأسیس این کتابخانه نشان می دهد. چقدر خوب است اگر ارتباط شیخ با این کتابخانه بیش از این تحقیق شود شاید هم تحقیق شده و این قلم، خبر ندارد.

8- علامه طبرسی (متوفای 552ق): ابوعلی فضل بن حسن طبرسی - دانشمند و مفسر بزرگ شیعی- مدرسه ای در سبزوار داشت که کتابخانه عظیم آن، مرجع شیعیان سبزوار و خراسان بود.

9- ابن شهر آشوب (متوفای 588ق): رشیدالدین ابوجعفر محمد بن علی - اهل مازندران- کتابخانه ای عظیم در ساری فراهم آورد.

10- ابوطاهر خاتونی (متوفای قرن6): موفق الدین ابوطاهر - دانشمند؛ کاتب و شاعر عصر سلجوقی- دبیر؛ منشی و مستوفی دربار ملکشاه بود. ابوطاهر در جوار مسجد جامع ساوه، کتابخانه ای معظم ساخت. این کتابخانه - یکی از مراجع مهم شیعی- در حمله مغول به سال 617ق سوخت.

11- ابوالفضل شاذان قمی (متوفای618ق): کتابخانه بزرگ این دانشمند شیعه در مدینه، مرجع دانشمندان شیعی بود.

12- خواجه نصیر طوسی (متوفای 672ق): نام خواجه با رصدخانه مراغه و کتابخانه آن درآمیخته است. ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی با شخصیت جذابی که داشت، هلاکو را جذب کرد و با استفاده از علاقه مغولان به اخترشناسی، هلاکو را راضی کرد تا رصدخانه مراغه را بسازد. خواجه به رغم اصرار هلاکو، فقط ریاست بر موقوفات همه متصرفات هلاکو را پذیرفت و تن به مسوولیتهای اجرایی نداد. او با درآمد موقوفات به ساخت رصدخانه و کتابخانه عجیب آن همت کرد و مقرری دانشمندان و دانشجویان را هم می پرداخت. کتابخانه رصدخانه یکی ار بزرگترین کتابخانه های ایران پس از اسلام بود که توانست چهارصد هزار جلد کتاب را از نابودی برهاند. کتابخانه خواجه، وارث کتابخانه هایی بود که مغول از شام، حریره، موصل، بغداد، الموت، سمرقند، بخارا، مرو، قزوین، ساوه و نیشابور غارت کرده بود. برخی از کتب آن از منابع چینی، مغولی، سانسکریت، آشوری و عربی ترجمه شده بود. ابعاد این کتابخانه در گمانه زنی های باستان شناختی 2/15 در 18 متر تخمین زده شده که با اطلاعات موجود از عظمت کتابخانه سازگاری ندارد. حیات کتابخانه تا وفات سلطان محمد خدابنده به سال 736 ق ادامه داشته اما بعد از تجزیه قلمرو ایلخانیان به مرور زمان از بین رفت. موزه بریتانیا و کتابخانه ملی پاریس با کتابهای باقیمانده از آن کتابها، مدیون مساعی خواجه اند.

13- شیخ علی منشار عاملی (متوفای 982ق): مهم نیست که شیخ علی منشار، پدر زن شیخ بهایی یا داماد او باشد. مهم این است که او کتابخانه ای ارزشمند از نسخ خطی را با خود از هند به ایران آورد. بعدها شیخ بهایی آنها را وقف کتابخانه آستان قدس کرد.

14- بهاالدین محمد حارثی عاملی شیخ بهایی (متوفای1030ق): شاه عباس صفوی پس از سرکوب ازبکان به شیخ بهایی مأموریت داد تا کتابخانه آستان قدس را که به تاراج ازبکان رفته بود احیا کند. شیخ با استفاده از کمک مالی شاه عباس، طی دو سال، کتابها را از نقاط مختلف جمع کرد و کتابخانه نفیس خود را هم به آن افزود به این ترتیب، آن کتابخانه احیا شد.

15- ملانصیرا همدانی (متوفای 1030ق): ملانصیرا از دانشمندان بنام قرن یازدهم و از شاگردان شهیر میرداماد بود. افندی کتابخانه او را دیده که شامل کتابخانه ملاصدرا و اکثر نسخه های نایاب و نادر و قیمتی بوده و نصیرا به خط خود بر حواشی آنها، تعلیقاتی نوشته بوده است.

16- ملا نعیما طالقانی (متوفای 1180ق): سلطان حسین صفوی، مولی محمد نعیم بن محمدتقی عرفی طالقانی را به ریاست کتابخانه سلطنتی منصوب کرده بود. ملا نعیما در میانه محاصره شش ماهه اصفهان به دست محمود افغان در سال 1135ق با عده ای از شاهزادگان صفوی از آنجا می گریزد و بسیاری از کتابها و نسخه ها و آثار ارزشمند کتابخانه سلطنتی و کتابخانه شخصی خود را از آنجا می برد. نعیما پس از مدتی اقامت در قم به منطقه کوهستانی و صعب العبور طالقان می رود تا کتابها را بهتر حفظ کند. او بسیاری از کتب ارزنده و نفیس را در اتاقی مخفی می کند. مردم برآنند که بخش عظیمی از آن کتابخانه در دل کوه بوده. دشمنان با حمله به خانه ملا نعیما در می یابد که مساحت یکی از اتاقها کمتر از مساحت بام است بنابراین دیوار را شکافته کتابخانه را می یابند و با خود به افغانستان و بعدها به هند می برند.

17- آیت الله العظمی مرعشی نجفی (متوفای 1411ق): سید شهاب الدین مرعشی نجفی، هسته اولیه کتابخانه را در نجف پس از تهیه فهرستی از کتابهای ارزشمند خطی و چاپی بنا نهاد و با مشقتهای بس بی شمار به تهیه و تکمیل آنها پرداخت. آیت الله مرعشی پس از آمدن به ایران، کار تکمیل کتابخانه را ادامه داد. نبود امکانات لازم برای نگهداری آن گنجینه نفیس باعث شد تا ایشان دوبار کل کتابها را به کتابخانه های معتبر کشور اهدا کنند. با احداث مدرسه مرعشیه در قم به مرور زمان، طبقه سوم مدرسه به کتابخانه اختصاص می یابد تا اینکه در سال 1353 کتابخانه جدید با حدود شانزده هزار جلد کتاب خطی و چاپی افتتاح می شود. سالها بعد به دستور امام (ره)، کتابخانه توسعه می یابد و ساختمان جدید آن در هفت طبقه با شانزده هزار متر مربع مساحت به سال 1369 راه می افتد. با این حساب، مجموع مساحت ساختمان قدیم و جدید کتابخانه به بیست و یک هزار متر مربع می رسد. گنجینه نسخه های خطی کتابخانه تا پایان اسفند 1389، شصت هزار عنوان در بیش از بیست و یک هزار جلد بوده که هر سال بین پانصد تا هشصت نسخه به آن افزوده می شود. از فهرست شصت جلدی این گنجینه، بیش از سی جلد چاپ شده است.  

پی نوشتها و فهرست منابع این مقاله در دفتر موسسه رخسار قران موجود است.

 نوشته شده توسط در پنج شنبه 87/12/15 و ساعت 9:53 عصر | نظرات دیگران()